Tarih boyunca nüfus bahsi, devletler için oldukça önemli bir husus olmuş, bu minvalde devletlerin sahip oldukları nüfus hakkında her dönemde bilgi sahibi olarak iç politikalarını geliştirmek istemişlerdir. Nitekim nüfusun nitelik ve niceliği, devletlerin gücü açısından büyük önem arz etmektedir. XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus defterleri, defaatle yapılan sayımları içerisinde bulundurmaktadır. Bu manada nüfus defterleri Osmanlı Devleti’nin var olan en mühim hafıza kayıtlarıdır. Nüfus defterleri, şehir ve bölge tarihçiliği çalışmaları açısından önemli kaynaklar olmakla beraber gün geçtikçe daha da önem arz etmektedir.
Geçmişin hafızası olarak da tanımlayabileceğimiz tarih, daha basit bir ifade ile geçmişin bilgisi anlamına da gelmektedir. Ancak tarihsel bilginin bir anlam ifade edebilmesi ve fayda sağlayabilmesi için bilimsel ölçütlerden geçirilip zamana ve mekâna göre yeniden değerlendirilmesi icab eder. Geçmişi öğrenmemizde birinci dereceden bize kaynaklar sunan arşivlerimiz, barındırdığı kayıtlarla günümüzü aydınlatmakta büyük faydalar sağlamaktadır. Kitap çalışmamızın temelini oluşturan 2617 numaralı Refahiye Kazası nüfus defteri de bu yönüyle geçmişe bir hafıza niteliği taşımaktadır.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi NFS.d. fonunda 2617 nüfus defteri numarasıyla kayıtlı defter Refahiye, defterin tutulduğu dönemki ismiyle Gercanis, kazasına ait nüfus verilerini içermektedir. Hicri 12 Ramazan 1256/M.1841 başlangıç tarihli defter 382 varaktan oluşmaktadır. Defter iki kısımdan oluşmaktadır; ilk 341 varakta Müslim erkek nüfusa ait veriler, geri kalan kısımda ise Gayrimüslim erkek nüfusa ait kayıtlar bulunmaktadır. Defterde Refahiye kazasının karye ve mezralarını içeren toplam 118 yerleşim yerindeki erkek nüfusa ait verilerin kaydı tutulmuştur. Buna göre bu yerleşim yerlerinin 104’ünde yalnızca Müslim nüfus bulunmaktaydı. 2 yerleşim biriminde sadece Ermeni, iki yerleşim biriminde Müslüman ve Ermeni nüfus birlikte, 6’sında sadece Rum ve 4 yerleşim biriminde de Müslim ve Rum nüfus bir arada bulunmaktaydı.
Kitap çalışmamız iki ayrı bölümde irdelenmiştir. I. bölümde Osmanlı Devleti’nde tahrir ve nüfus defterleri hakkında özet bilgiler verildikten sonra, Gercanis ve Refahiye adlarının kökeni, Refahiye’nin tarihi coğrafyası, 2617 numaralı Refahiye Kazasına ait nüfus defterinin bize sunduklarına yer verilmiştir. II. bölümde ise mezkûr defterin Osmanlı Türkçesinden günümüz Türkçesine çevirisi yapılmıştır.
