Manzum akaid geleneği ve Kürtçe sacayağı
İslamî ilimler içerisinde doğrudan inanç esaslarını konu edinmesi açısından "Akaid" ilminin önemli bir yeri vardır. Büyük ölçüde ezbere dayalı medrese eğitim sisteminde talebelerin didaktik manzum metinleri daha rahat ve zevkli ezberleyebilmeleri, şiir kabiliyeti olan yazarları eserlerini manzum hazırlamaya sevk etmiştir.
Akaid alanında eğitim dilinin Türkçe olduğu resmî Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak Arapçadan çevrilen kitaplar okutulurken, Xanî'nin yazdığı 'Eqîdeya Îmanê de eğitim dilinin Kürtçe olduğu fahrî Kürt medreselerinde ders kitabı olarak yerini almış; böylece Kürtçe ilk kez bu kadar önemli bir dinî ilimde hem yazı dili hem de eğitim materyali haline gelmiştir. Xanî'nin Allah'ın sıfatlarına Kürtçe karşılıklar bulmasıyla beraber bu sıfatlar ilk kez bir dilde Arapça orijinallerinin dışında kullanılmıştır.
Ehmedê Xanî, Nûbehara Biçûkan ile 'dilin dili' haline getirdiği Kürtçeyi, 'Eqîdeya Îmanê ile 'dinin dili' haline getirmiştir. Xanî'nin başlattığı bu manzum gelenek, daha sonra başta Mela Xelîlê Sêrtî olmak üzere ondan doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenen onlarca Kürt alimi tarafından günümüze kadar sürdürülmüştür.
'Eqîdeya Îmanê, İslamın inanç esaslarından Sünnî/Eş'arî ekolün görüşleri doğrultusunda özlü bir şekilde bahseden ve mesnevî tarzında yazılan 70 beyitlik manzum bir eserdir. Akaid/Kelâm ilmi kapsamına giren bu eserde bu ilmin metodolojisine göre inanç esasları şu üç kategori halinde işlenmiştir.
İlahiyat (İlahî meseleler): Allah'ın varlığı, birliği ve sıfatları; kader ve insan özgürlüğü, iman-amel ilişkisi; büyük günâh işleyenin öbür dünyadaki durumu; cüz-i layetecezza (atom); heyûla (evrenin ilk aslî unsuru) ve dünyanın sonradan yaratılmışlığı bu kategoriye giren bazı konulardır.
Nubuvvat (Peygamberlikle ilgili meseleler): Bütün peygamberlere inanmanın gereği; peygamberlerin masum oluşları ve görevlerinden azledilmemeleri; peygamberlikte cinsiyet faktörü (kadınların peygamber olup olmadıkları) ve benzeri konuları içermektedir.
Sem'iyyat (İşitsel meseleler): Varlıkları bu dünyada somut olarak gösterilemeyen fakat var oldukları peygamberlerden ve onlara indirilen kitaplardan işitilen olguları işleyen kategoridir. Bu kategoride ölüm sonrası kabir sorgusu; yeniden diriliş; insanların dünyadayken yaptıklarının karşılığını görmeleri için hesaba çekiliş; Sırat köprüsünden geçiş; cennet ve cehennemin varlığı ile bunlara giriş ve metafizik varlıklar olarak melek, cin ve şeytanın varlığı bu kategoride ele alınan başlıca konulardır.
Xanî'nin bu üç kategoriye göre işlediği meseleler bu çalışmada İslamın öbür mezhep ve fırkalarının görüşleriyle karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir.
Kuliyata Ehmedê Xanî 2: 'Eqîdeya Îmanê
Berhemek menzûm e, bi şiklê "mesnewî"yê hatiye amadekirin û ji 70 malikan pêk tê. Wekî mijar li gorî rêbaza Sunnî/Eş'erî bi kurtahî behsa bingehên baweriyê dike. Di vê berhema ku di çarçoveya îlmên 'Eqîdê û Kelamê de cih digire de bingehên baweriyê li gorî rêbaza van 'îlman di bin beşên bingeh de hatine nirxandin ku ew beş ev in:
1)Îlahiyyat (meseleyên girêdayî bi Xwedê ve): Hebûna Xwedê, yekîtiya wî û sîfetên wî; qeder û azadiya însan; têkiliyên di navbera îman û 'emel de; rewşa kesê ku gunehê mezin bike li axretê; atom (cuz'ê layetecezza); heyûla (madeya eslî ya ku kaînat jê çê bûye) û afirandina dunyayê ji tunebûnê hinek ji mijarên vê beşê ne.
2)Nubuwwat (meseleyên girêdayî bi pêxemberiyê ve): Hinek meseleyên ku di bin vê beşê de cih digrin ev in: Hewcebûna baweriya bi temamê pêxemberan; bêrîbûna pêxemberan ji gunehan û ji avêtina ji wezîfeya pêxemberiyê; di pêxemberiyê de pêkera cinsiyetê (ango jin jî dibin pêxember yan ne?).
3)Sem'iyyat (tiştên ku hebûna wan hatine bihîstin): Ev beş ji wan tiştan pêk tê ku li vê dinyayê bi çavan nayên dîtin lê ji pêxemberan û ji kitêbên ku ji wan re hatine şiyandin hebûna wan hatiye bihîstin. Hinek ji wan tiştan ev in: Pirsên ku di qebrê de ji mirî tên kirin; piştî mirinê saxbûna ji nû ve; hesab û lêpirsîn ji bo xelatkirin û cezakirina qenc û xeraban; derbasbûna di ser Pira Siratê re; hebûna cennet û cehennemê û ketina wan; ji heyînên metafîzîk hebûna melek û cin û şeytanan.
Meseleyên ku Xanî li gorî hersê beşên navborî girtine dest, di vê xebatê de wekî beranberîkirina bi fikr û ramanên mezheb û fîrqeyên îslamî yên din re hatine tehlîlkirin.
Tradisyona 'eqîdeyên menzûm û stûnê wê yê kurdî
Ji bo ku mijara 'îlmê 'eqîdeyê rasterast bingehên baweriyê ye, di nav 'îlmên îslamî de cihek xwe yê taybet heye. Di sîstema perwerdahiya medreseyê ya ku bi giranî li ser jiberkirina metnan hatiye avakirin de şagirtên medreseyê metnên menzûm ji yên nemenzûm hêsantir û bizewqtir jiber dikirin. Ev jî bû sebeb ku nivîskarên ku qabiliyeta wan a helbestî hebûye berhemên xwe menzûmkî binivisînin. Çawa ku di medreseyên Osmanî yên fermî de zimanê perwerdahî tirkî bû û kitêbê 'eqîdeyê yên 'erebî bi tirkî dihatin dersdan, 'Eqîdeya Îmanê ya Xanî jî di medreseyên kurdan yên fexrî de ku zimanê perwerdahî di wan de kurdî bû wekî kitêba dersê cih girtiye. Bi vî awayî zimanê kurdî cara yekemîn di 'îlmekî îslamî yê girîng mîna 'eqîdeyê de bûye zimanê nivîskî û perwerdahî. Bi xabetindina Xanî di cihê 'erebiya sîfetên Xwedê de berdelên wan yên kurdî, cara yekemîn ev sîfet ji bilî şiklên xwe yên 'erebî bi zimanek din hatine bikaranîn.
Ehmedê Xanî zimanê kurdî yê ku bi Nûbehara Biçûkan kir "zimanê zimên", bi 'Eqîdeya Îmanê jî kir "zimanê dîn." Tradisyona 'eqîdeyên menzûm yên kurdî ku Xanî da destpêkirin, piştî wî jî di serî de Mele Xelîlê Sêrtî, ji aliyê gelek 'alimên kurd ên ku rasterast yan jî nerasterast di bin bandora wî de mane ve heta bigihîje roja me hatiye domandin.
