Edebiyat tarihimizin en uzun dönemini ihtiva eden klasik Türk edebiyatı, İslamiyet dairesi içerisine giren Türk milletinin o kültür manzumesi içerisinde meydana getirdiği bir edebiyattır. Yeni bir dinin düşünce sistemi ile birlikte gelerek yeni bir âlem yaratıp hayali ve fikri yapısıyla kendisine has bir çerçeve içinde, özel bir terminoloji ve lügat geliştirerek yirminci yüzyıla kadar uzanmaktadır. Edebiyatımızın yeni ufuklara yelken açmasıyla büyük oranda yürürlükten kalkan ve zamanla bir araştırma-inceleme sahası, bir bilim disiplini haline gelen klasik Türk edebiyatı hakkında şimdiye kadar pek çok bilimsel çalışma yapılmıştır. Her bilim alanında olduğu gibi klasik Türk edebiyatı araştırma ve incelemelerinde de farklı bilimsel yöntemler kullanılmaktadır. Klasik Türk edebiyatı araştırma ve incelemelerinde zamanla geliştirilen ve günümüzde geleneği oluşmuş bilimsel yöntemleri veya çalışma usullerini, biyografik çalışmalar, metin neşri/tenkidi (edisyon kritik: tenkitli metin) ve metin şerhi/
tahlili çalışmaları şeklinde sıralayabiliriz. Bunlar içerisinde metin tahlili çalışmaları, esere tamamen içten yaklaşarak şairin kelime, fikir ve hayal dünyasına girmek suretiyle sanat yönünün değerlendirilmesi ve sanat değerinin ortaya konması amacını güden bir çalışma usulüdür. Bu çalışma usulünün temel dayanağı ise, edebiyatın da bir insan gibi beden ve ruhtan müteşekkil bir yapıya sahip olduğu, yazarın/şairin sanat anlayışı ve sanatkârlık değerinin de asıl olan ruhta bulunduğu şeklindeki bakış açısıdır. Bir şahsiyetin, bir devrin ve bütünüyle bir edebiyatın karakteri, bu bakış açısına göre şekillenen çalışmalarla ortaya konabilir.
Metin tahlili yöntemi ile gerçekleştirilen çalışmalar, eserden eser sahibine doğru açılan bir kapıdan edebiyatın dünyasına girmeye çalışır. Biz de klasik Turk edebiyatının akademik dunyasına bir metin tahlili calışmasıyla girmiş; metin tahlili yontemini Hayreti Divanı uzerinde uygulayarak klasik Turk şiirinin başlıca tiplerinden olan sevgili tipinin Hayreti Divanı'ndaki yerini tespit etmeye calışmıştık. Hayreti Divanı'nın tam bir tahlilini hedefleyen ve bir kısmı daha sonra yayımlanan calışmaların bir parcası olarak hazırladığımız, “Hayreti Divanı’nda Sevgili ve Sevgilinin Fiziki Yapısı ile İlgili Ozellikler, Gazi Universitesi, 1987” kunyeli yuksek lisans tezinden sonra Hayreti hakkında cok değerli calışmalar yapıldı. Yakın zaman once, azımsanmayacak miktarda
şiir ilavesiyle yeni bir divan metninin yayımlanması, uzun yıllar kapalı kalan yuksek lisans tezimizin geliştirilerek bir kitap halinde gun yuzune cıkmasına vesile oldu. Boylece araştırmacılar icin erişilebilir hale geldiği gibi daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşma imkanı da buldu. Bu calışma, yukarıda kunyesini verdiğimiz yuksek lisans tezinin yeni yapılan calışmalar ışığında guncellenip geliştirilmesi ve esas olarak yeni divan
metninde yer alan şiirlerin konumuz acısından incelenerek ilave edilmesiyle oluşmuş kısmi bir divan tahlili calışmasıdır. Hayreti’nin guzellik ve sevgiliye bakışını ve bunlarla ilgili hayal dunyasını belirlemek icin sistematik ve mukayeseli bir yontemle hazırlanmıştır. Divan metninde yer alan konuyla alakalı butun kelime ve mefhumlar tek tek tespit edilip şairin bunları hangi manalarda, hangi sınırlar icerisinde, hangi sebep ve munasebetlerle kullandığı belirlenmeye calışılmıştır.
Calışma, bir Giriş ile Guzellik, Sevgili ve Sevgilinin Fiziki Yapısıyla İlgili Ozellikler olmak uzere uc bolumden meydana gelmektedir. Girişte, İslam sanatı ve estetiğine değinilerek sevgili tipini doğuran klasik Turk edebiyatındaki aşk anlayışı ana hatlarıyla ele alınmıştır. Devamında Hayreti’nin kimliği, kişiliği
ve sanatı hakkında kısaca bilgi verilmiş; esas olarak aşk anlayışı uzerinde durulmuştur. Guzellik, sevgili ve sevgiliye ait guzellik unsurları icin kullanılan kelime ve mefhumlar alfabetik sıraya gore duzenlenmiştir. Guzellik unsurları ise baştan aşağı (sactan ayağa) doğru sıralanmıştır. Tahlil neticesinde elde ettiklerimiz, Sonuc başlığı altında değerlendirilmiştir. Calışmanın sonunda tahlil calışmalarının ayrılmaz parcası olan sistematik indeks yer almaktadır. İndekste guzellik unsurları da alfabetik sıraya gore verilmiştir. Tahlil esnasında kullandığımız beyitler, Dr. Mehmed Cavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri’nin hazırlayıp yayımladıkları “Hayreti-Divan (Tenkidli Basım), İU
Edebiyat Fakultesi Yay. No. 2868, İstanbul, 1981” kunyeli eserden alınmıştır. Yapılan ilaveler ise, “Hayreti Divanı (Tenkitli Metin – Dil İci Ceviri), Hazırlayan: Ferhat Musluoğlu, Paradigma Akademi Yayınları, Canakkale, 2022” kunyeli yayından alınmış olup ‘HDa’ kısaltmasıyla verilmiştir. Beyitlerin altında kullanılan kısaltmalarda (G) gazelleri, (K) kasideleri, (M) musammatları karşılar. Kısaltmalardan sonra gelen birinci numaralar sayfaya, ikinci
numaralar şiire, ucuncu numaralar ise beyit veya mısraa aittir. HDa’da butun
şiirler baştan sona tek bir numara sırası ile numaralandırıldığı icin buradan
alınan beyitlerde ayrıca nazım şekli kısaltmasına ve sayfa numarasına yer verilmemiştir.
Klasik Turk edebiyatında tahlil calışmalarını konu edinen yazılarda da ifade edildiği uzere kısmi tahlil calışmalarının tamamlanması gerekmektedir. Bu calışmanın oncelikli amacı da Hayreti Divanı'nın tahlilinin tamamlanmasına katkı yapabilmektir. Ayrıca, klasik Turk edebiyatının en karmaşık yonlerinden
biri olan aşk teması ve sevgili tipi hakkında yapılacak mukayeseli calışmalar icin de faydalı olmasını temenni ederiz.
