Klasik Türk edebiyatının oluşması yüzyıllarla ifade edilebilecek bir dönemi kapsar. Böylesine geniş bir zaman diliminde yaşanmış bir edebi kültürün tanınması, o kültürün yansıdığı eserlerin tanınmasıyla mümkündür. Kültürel birikim zaman, mekan ve insanla adeta bütünleşmiştir.
Öyle ise yüzlerce yıllık bir tarih, bu tarihin yaşandığı bir coğrafya ve bu toprağın kültürünü oluşturan insan, yani Osmanlı tanınmadan Osmanlı kültürü tanınamaz. Edebi metinler, bizlere bir hayal adamı olarak tanıtılan Osmanlının gerçek yüzünün tanınmasına yardımcı olacak önemli kaynaklardan biridir. Osmanlı kültürünün anlaşılması ve tanınmasının sırrı da edebi türlerde ve tarzlarda; yani insanın kendini ifade tarzları ve sunuş biçimlerinde saklıdır.
Bu eserde, Osmanlı kültürünün anlaşılması, tanımlanması ve gün yüzüne çıkarılabilmesinde önemli bir görev yüklenen edebi tür ve tarz konusu ele alınmıştır. Gerçekte eserde, edebi tür ve tarz konusunun bir sorun olarak ele alınması gerektiği vurgulanarak okuyucunun dikkati konu üzerinde toplanmaya çalışılmıştır. Eserin bütününde tür ve tarzların tartışmaları, konu çevresinde geliştirilen teoriler; türlerin tanımı, ortaya çıkışı, amacı, gelişimi, değişimi ve benzerlerinin tespitine çalışılmış; örneklendirme, örnek metinleri sadeleştirme ve geniş bir bibliyografya çalışmasına yer verilmiştir. Yapılan incelemeler sonucu tespit edilen tür ve tarzlar meselesi, araştırma konuları arasına alınmaya çalışılmıştır.
Edebi türler ve tarzlar konusu geniş kapsamlıdır. Her bir edebi tür ve tarz ayrı bir araştırma konusu yapılabilecek özelliktedir. Ancak burada okuyucunun, hiç olmazsa, konu başlıkları ve örnek metinlerle yüzleştirilmesine çalışılmış, bu çabanın daha kapsamlı çalışmalara alt yapı hazırlayacağı düşünülmüştür. Tür ve tarzla ilgili bilgiler genellikle ansiklopedilerde ve edebiyat tarihlerinde; özel olarak da araştırma çalışmalarında kayıtlı olan bilgilerin karmasıdır.
Klasik Türk edebiyatında edebi tür ve anlatım biçimlerini örneklendirecek çok sayıda eser vardır. Ancak çalışma alanının sınırlandırılma zorunluluğu nedeniyle bağımsız eserler ve düzyazı türleri bu eserin kapsamı dışında tutulmuştur. Söz konusu nedenle başlangıç olarak, bağımsız eserlerden önce, divanlarda yer alan konuyla ilgili örnek metinlerden seçmeler yapılması pratik bulunmuş ve uygulanmıştır. Eserde şiir tür ve tarzlarının divanlardaki örnekleri üzerinde çalışılmış, ihtiyaç durumunda ilgili mesnevi metinlerinden de yararlanılmıştır. Konuyla ilgili ikinci adım, düz yazı örneklerinin incelenmesidir. Edebi tür veya tarzların bağımsız örneklerde takip edilmesi ise, ancak her konu başlığını ayrı bir çalışma konusu yapabilecek araştırmalarla mümkündür. Özellikle akademik çalışmaların bazı konu başlıkları bu çalışma tarzını örnekleyen ve zenginleştirilmesi gereken çalışmalarıdır.
Eserin Giriş bölümünde, bir problem olarak edebi tür ve anlatım biçimlerinin değerlendirmelerine yer verilmiştir. Konu üzerinde, doğu kültüründe mevcut bir birikim bulunmaması nedeniyle ilgili kaynaklardan yararlanılarak batı kültüründeki tür tartışmaları özetlenmeye çalışılmış, okuyucu tür ve tarz konusuna hazırlanmaya çalışılmıştır. Doğu kültüründe konunun değerlendirilmesi, bilinen başlıkların diğer doğu edebiyatlarında da benzeri başlıklarla değerlendirilmiş olmasından hareketle, Türk edebiyatı çerçevesinde değerlendirilmiştir. Sonuç Yerine başlığı da, Giriş bölümünde başlıklandırılan tür ve tarz kümelendirmelerinin eser adlarıyla içinin doldurulduğu özetleyici ve okuyucuyu yönlendirici özelliktedir.
Klasik Türk edebiyatında yer alan tür ve tarzlar eserde alfabetik düzende verilmiştir. Konu başlıkları asli imlaları dikkate alınarak yazılmış, ancak metnin içinde geçen tür ve tarz adları günlük konuşma dilindeki şekilleriyle verilmiş; uzatma, tireleme vb. işaretler kullanılmamıştır (sâkî-nâme: sakiname vb.) Aynı tür ve tarzın farklı adlarla karşılanmaları durumunda yaygın adlandırma esas alınmış, diğerleri ayrı başlıklar olarak alfabetik sıralamada yer almalarına karşılık, bilgi için yaygın kullanımlı ada gönderilmiştir. Her bir konu değerlendirilirken ilgili kaynaklarda bulunabilen bilgiler harmanlanmış, örnek metinlerden hareketle edinilen tecrübi bilgilerle konu desteklenmeye çalışılmıştır. Konu içinde özetlenmiş veya doğrudan alıntılanmış kayıtlar için metin içi notu tercih edilmiş, ansiklopedi maddelerinden yapılan alıntılarda, her zaman madde yazarı bulunmadığı için, ansiklopedi adı esas alınmış, cilt ve sahife numaraları gösterilmiştir. (TDEA, 1981:4/6 vb.) Eserin asıl amaçlarından biri, okuyucunun anlatım biçimleriyle tanıştırılması ise hemen ardındaki amaç da, Osmanlı kültürünün çoğu zaman bilinemeyen, tanınamayan dünyasına pencereler açacak anlam dünyasına girmesini sağlamaktır. Bu nedenle, her konu başlığı için en az bir örnek metnin sadeleştirilmesi verilmeye çalışılarak konunun okuyucuyla kendi anlayabileceği dille yüzleşmesine çalışılmıştır. Sadeleştirilmiş metinlerin yabancı söz dağarcığından seçmeler, eserin sonunda bulunan Sözlük kısmında yer almaktadır. Sözlükte kelimelerin bilinen tüm anlamlarına yer verilmiştir. Sadeleştirilmiş metinlerden sonra, diğer örnekler sıralanmıştır. Örnek metinlerin tamamı değil, konuyla ilgili bölüm ya da beyitlere yer verilmeye çalışılmıştır.
Eserde, her konu başlığının sonunda tespit edilebilen ilgili kaynaklar Kaynakça başlığıyla yer almıştır. Bu bölümde, genel eserler kısaltmalarla alfabetik, diğerleri kronolojik olarak sıralanmıştır. Sıralamada, mümkün olduğunca eserlerin baskı tarihleri esas alınmış, ancak aynı eser veya yazara ait bazı kayıtların bir arada verilmesi zorunululuğunun olduğu yerlerde bu kurala uyulmamıştır.
Kaynakçada, konu hakkında yapılmış ayrıntılı bir çalışma varsa bu çalışmaya öncelik verilerek gereği kadar seçme yapılmış, kayıtlardan bulunabilenler ve türle ilgili araştırma çalışmasından sonra yayımlanmış çalışmalardan tespit edilebilenler kaydedilmiştir. Eser sayısının artması durumunda seçmeler yapılmıştır. Kaynakçada sürekli tekrarlanma özelliği olan genel kaynak adları, en az iki kelimeden oluşup alanda yaygın olarak kullanılan süreli yayın adları, kütüphane koleksiyonları, akademik birim adları, üniversite vb. kurum, birim adları ve genel kısaltmalar yer almaktadır. Üniversite adı kısaltmalarında benzeşenler, şehir adı da koyularak kaydın anlaşılmasına çalışılmıştır. Kısaltmalar listesi, eserin başında yer almaktadır. Eserde yararlanılan veya konuyla yakından ilgili olan genel eserler Kaynaklar başlığıyla eserin sonunda, soy adına göre alfabetik düzende verilmiş, adı geçen kısaltmalar bu bölümde de uygulanmıştır. Kaynakçada ve Kaynaklarda yer alan eserler mümkün olduğunca görülmeye çalışılmıştır. Ancak söz konusu kayıtların tamamı yararlanılmış kaynaklar olmayıp, ilgilisince yararlanılabilir düşüncesiyle, ilgili yerlerde derli toplu olarak bulunmaları sağlanmıştır.
Yıllarca üzerinde düşünülmüş, tartışılmış bir çalışmanın ürünü olan elinizdeki eserin hazırlanmasında emeği geçenlere minnet ve şükran borçluyum. Edebi tür konusunu bir problem olarak ele alışımızda, saygı değer hocalarım, Prof. Dr. Mustafa İsen ve Prof. Dr. Şerif Aktaş'ın konu üzerindeki dikkatleri etkili olmuştur. Kendilerine teşekkür ederim. Lisans üstü öğrencilerimiz, kendileriyle yaptığımız Divan Edebiyatında Türler başlıklı doktora derslerimizdeki tartışma, görüşme ve yaptırdığımız uygulamalarla katkıda bulunmuşlar, bir kısmı bu dikkatlerini akademik yayınlara dönüştürmüşlerdir.
