İslâm düşünce tarihinde yaşanan Cemel ve Sıffin vakaları, tahkîm olayı, mihne ve karşı mihne hareketleri dikkate alındığında geçmişteki fikri yapıların tarafsız bir bakış açısıyla modern zamanların değerlendirmesine sunulması hem son derece önemli hem de bir o kadar zorlu hale gelmektedir. İslam düşünce geleneğinde ifa ettiği misyon akılda tutulduğunda Mu‘tezile için bu durum çok daha fazla ehemmiyet kazanmaktadır. İşte burada da bir mezhep, grup, oluşum veya fikrin ya bizzat kendinden, onları benimseyenlerden hareketle alımlanması, şayet bu mümkün olmayacaksa da ötekileştirmeyen, çarpıtmayan, mümkün olduğunca objektif davranarak anlatım ve aktarım yolunu seçen farklı/rakip/muhalif bir kaynak veya müellife müracaat edilmesi hakikatin ortaya çıkarılması adına elzem görünmektedir. Ebü’l-Kasım el-Kâ‘bî (ö. 319/931) ve onun Kitâbu’l- Makalât adlı eserinin kıymet ve ehemmiyeti işte bu noktada açığa çıkmaktadır. Zira Kâ‘bî ve Kitâbu’l-Makalât hem İslâm Mezhepler Tarihi ve genel olarak İslâm düşüncesi için yadsınamaz bir öneme sahip olan Mu‘tezile ekolünün hem de dönemi itibariyle ele aldığı diğer bütün mezhep ve oluşumların objektif bir bakış açısıyla tanıtılması adına hayatî bir önemi haizdir. Elinizdeki eser, Kâ‘bî’nin ve Kitâbu’l-Makalât’ın ilim dünyasında daha fazla tanınmasına bir nebze de olsa katkı sağlarsa müellifi kendisini başarılı kabul edecektir.
GİRİŞ
A. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE KAPSAMI
B. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ
C. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMI VE KAYNAKLARI
BÖLÜM 1 EBÜ’L-KASIM EL-K‘BÎ
1.1. HAYATI
1.2. YAŞADIĞI DÖNEM VE SOSYO-KÜLTÜREL ORTAM
1.3. ÜSTLENDIĞI RESMÎ GÖREVLER
1.4. İLMÎ KIŞILIĞI
1.5. ESERLERI
BÖLÜM 2 KİTÂBU’L-MAKALÂT VE MUHTEVASI
2.1. KİTÂBU’L-MAKALÂT
2.1.1. Konusu
2.1.2. Takip Edilen Metod
2.1.3. Kâ‘bî Kitâbu’l-Makalât’ı Neden Yazdı?
2.1.4. Eser Ne Zaman Telif Edildi?
2.2. ESERIN KISIMLARI VE MUHTEVASI
2.2.1. Kâ‘bî’nin Fırka Tasniflerini Gösteren Tablolar
2.3. “MAKALÂT” ADINI TAŞIYAN DÖRDÜNCÜ KISMIN ÖZELLIKLERI,
KAYNAKLARI VE METODU
BÖLÜM 3 K‘BÎ’NİN MEZHEPLER TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
3.1. BASRA VE BAĞDAT MU’TEZILESI ARASINDA K‘BÎ’NIN KONUMU
3.2. K‘BÎ’NİN KAYNAKLARI
3.2.1 Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât
3.2.2. Ebû Îsâ el-Verrâk
3.2.3. Muhammed b. Îsâ (Burgus)
3.2.4. Muhammed b. Şeddâd ez-Zürkân
3.2.5. Gassân el-Kûfî
3.3. K‘BÎ’NİN ETKİSİ ALTINDA KALAN MÜELLİFLER
3.3.1. Ebü’l-Hasan el-Eş’arî
3.3.2. Abdülkâhir el-Bağdâdî
3.3.3. Şehristânî
3.3.4. Neşvân el-Himyerî
3.3.5. Kâdî Abdülcebbâr
3.3.6. Hâkim el-Cüşemî
3.3.7. İbnü’l-Murtazâ
3.3.8. Diğerleri
3.4. K‘BÎ’NİN ELEŞTİRİSİ
3.4.1. Mu’tezilî Müellifler Nezdinde Kâ‘bî
3.4.2. Eş’arî ve Müntesipleri Açısından Kâ‘bî
3.4.3. Mâtürîdî Üzerinden Kâ‘bî’yi Okumak
3.5. GÜNÜMÜZ MEZHEPLER TARİHİ YAZICILIĞI AÇISINDAN
K‘BÎ VE EL-MAKALÂT ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
3.5.1. Mezhepler Tarihi Yazıcılığında Makalât-Fırka-Milel ve Nihal Kavramları..64
3.5.2. Bir Mezhepler Tarihi Sorunsalı Olarak Objektiflik ve Kâ‘bî
SONUÇ
KAYNAKLAR
