İşgal günlerinde Malta’da tutsak. Bağımsızlık Savaşı’nda Kuva-yı Milliye’nin iaşesinden sorumlu Konya valisi. Kurtarılan İzmir’e Ankara hükümetinin atadığı ilk vali. Cumhuriyet’in ilk sivil Milli Savunma Bakanı. Merkez Bankası’nın kuruluşuna nezaret eden Maliye Bakanı. Atatürk’ün vefatı ertesinde cumhurbaşkanlığını İsmet İnönü’ye teslim eden Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı. 1938’den 1950’ye Cumhurbaşkanı İnönü’nün en yakın çalışma arkadaşı.
Hatırat’ını 2018 yılında yayımladığımız Mustafa Abdülhalik Renda’nın Günlükleri (1920-1950), bir devrin siyasi tarihini, Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran kadroların günlük hayatlarının olağanlığı içinde gözler önüne seriyor.
1 Ocak 1921, Cumartesi
Bu seneye pek mahzun bir hâlde giriyorum. Sevgililerimden, Saadet’imden, kızlarımdan, hemşirelerimden, ebeveynimden, kardeşlerimden uzak, Malta adasının bir kışlasında mevkûf bulunuyorum. Bana bu menfî hayatta en güç gelen cihet, beni en ziyade düşündüren mesele çocuklarımın temin-i maişetidir. Ki bugüne kadar bazı arkadaşlarımın, pederimin muavenetiyle, eşya ve bilhassa refikama ait epeyce şeyler satmakla temin olunmuştur. Bakalım bu sene nasıl temin olunacak?
Ey sevgililerim; aklı, fikri, düşüncesi daima, her dakika sizde olan, mütehassir refikinizden, mütehassir babanızdan, gurbetteki ağabeyinizden yeni senenin hiç olmazsa az kederli bir sene olması için binlerce temenniyât. Cümlenizi hasretle kucaklar, Allah’a emanet ederim.
30 Ekim 1923, Salı
İsmet Paşa’nın muvaffak olmasına bütün kalbimle dua ettim. Meclis efkâr-ı umumiyesi bilmiyorum ne sebepten Ferit Bey aleyhinde görünüyor. Kabinenin resanetini belki bir gün gelir bu mesele ihlal eder. Demek oluyor ki eski kabinede zayıf olan uzuv Fethi Bey’di. Buna da akıl erdiremedim. Fethi Bey herhâlde akıllı, malumatlı bir adamdır. Meclis’te hüsn-i kabul görmemesi esbabı nedir anlayamadım. Çok da temas ettiğim yok. Encümenden vakit bulamıyorum ki Meclis koridorlarında sabahleyin gezeyim. Allah hükümet-i cumhuriyemizi muvaffak buyursun, âmin.
11 Kasım 1938, Cuma
Bugün reisicumhur intihabı yapıldı. Malatya mebusu İsmet İnönü 348 rey ile ve ittifakla reisicumhur seçildi. Emaneti salim olarak kendilerine tevdi eyledim ve evinden Meclis’e götürdüm. Meclis’in hâli tarihî idi.
14 Mayıs 1950, Pazar
Sabah oylarımızı verdik. Öğleden evvel İnönü, hanımı ve çocukları ile beraber eve geldiler. Yarıma kadar oturdular, konuştuk. Radyonun gece bir saat sonraya kadar verdiği havadislerde bir netice anlaşılamadı. Bizde iken Aydın’ın bir köyünün neticesi geldi. 58 CHP, 23 DP.
