“Ve onun tahtı işte o gün üzerinde oturduğu yaldızlı, pek mükellef, pek muhteşem, fakat kumaşı soluk ve yer yer yırtık, şurası burası aşınmış, yıpranmış koltuktan ibaretti.”
“İdam kararları, sehpalar, asılanlar, velhasıl bütün tedhiş siyaseti, belki bu da pek âlâ idi, fakat bunlarla her iş tesviye edilmiş olacak, bütün fırtına yatışacak mıydı?.. Sema berrak görünüyordu, fakat tâ ufukta endişe veren bulut kümeleri vardı; ve ara sıra, kısa fasılalarla çakan şimşekler, bunları yırtarak bir aydınlık içinde kara ihtimaller göstermekten hâlî değildi. Memleket nasıl bir istikbâle namzetti?” Sultan Hamit’in tahttan indirilip yerine Sultan Reşat’ın geçirilmesi üzerine, Talât Paşa Halit Ziya’yı makamına çağırır ve “Cemiyet oraya sizi intihap etti. Sizden beklenen iş Abdülhamit sarayını ortadan kaldırıp onun yerine yeni bir Meşrutiyet sarayı kurmaktır. Bunu gürültüsüz, sızıltısız yapacaksınız” sözleriyle onu sultanın başkâtipliğine atar. Saray ve Ötesi’nde Uşaklıgil, bu görevi sırasında yaşayıp gördüklerini, 1909-1912 yıllarının siyasi, idari çalkantılarını, dünyanın savaşa sürüklenişini anlatıyor. Anlatırken de büyük bir romancı dikkatiyle olayları sahneliyor, insanları renkli anekdotlarla tahlil ediyor ve daha da önemlisi şahsi kanaatlerini, hissiyatını dile getirmekten çekinmiyor.
Kitabı yayına hazırlayan Abdullah Uçman önsözünde şöyle diyor: “Saray ve Ötesi’nde neler anlatılmamıştır ki… Halit Ziya’nın, sıkıcı olsa da, padişahla beraber şehrin farklı camilerinde katıldığı Cuma selâmlıkları, ara sıra çıkılan geziler, İstanbul’un perişan manzarası, fakir ve garip halkın sefaleti, şehirdeki tarihî yapıların harap durumu; Lüleburgaz Seyitler’de gerçekleştirilen askerî tatbikat; kısa süreli Edirne, Bursa ve İzmit seyahati; Ramazan aylarında Topkapı Sarayı’ndaki Hırka-i Şerif ziyareti ve padişahın huzurunda yapılan huzur dersleri; mebuslarla Âyan âzâlarına sarayda verilen iftarlar ve diş kirası mahiyetindeki hediyeler; 1911 yılında padişahın maiyetinde gerçekleşen üç haftalık Rumeli seyahati, Selânik’te göz hapsinde tutulan Sultan Abdülhamit’i ziyaret, Kosova’da Sultan Murat’ın şehit edildiği Meşhed’de 50 bin kişilik bir cemaatle kılınan Cuma namazı... Türk dostu ve İstanbul hayranı Pierre Loti’nin sarayda kabulü; İmparatoriçe Eugénie ile Bulgar Kralı Ferdinand-Kraliçe Eleonora ile Sırbistan Kralı Petro Karayorgoviç’e ve Mısır hıdivine Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu’nda verilen ziyafet; bu hatırlı misafirlerin Yıldız Sarayı’nda ağırlanması... Bir kısım saraylı hanım sultanların gönül maceraları, saraya damat olmak isteyenlerin mücadelesi; Yıldız Sarayı’nda muhafaza edilen jurnaller; şehzadelerin tekebbürü ve aralarındaki dargınlık, rekabet ve çekişmeler… İttihat ve Terakki’nin, dolayısıyla kısa sürede Meşrutiyet’in iflâsı... Halit Ziya’nın saraydaki görevinden ayrıldıktan sonra Paris, Bükreş, Viyana, Berlin ve Çekoslovakya gezileri...”
Sadece bu baskıda yer alan kapsamlı “Dizin”e göz atıldığında bile eserin muhtevası ana hatlarıyla ve bütün ayrıntılarıyla görülebiliyor.
