McDonald’s nedir? Basit, işlevsel, modu¨ler yiyecekler; parlak renklerle du¨zenlenmiş ışıltılı mekânlar; birörnek giysili, genç, neşeli çalışanlar; mama sandalyesine kadar her tu¨rlu¨ ayrıntının du¨şu¨nu¨ldu¨ğu¨ tertemiz aile ortamları... “fast-food”un adı haline gelmiş bir ticari marka...
Amerikalı toplum kuramcısı George Ritzer, bu ilginç çalışmasında, McDonald’s teriminin bunlardan ibaret olmadığını yalın ve çarpıcı bir u¨slupla gösteriyor bize. McDonald’s, toplama kampı modelinden ilham alarak bu¨tu¨n du¨nyayı “akılcılığın demir kafesi” içine hapseden toplumsal, ekonomik, ku¨ltu¨rel bir sistemin adı. McDoktorlar’dan McÜniversiteler’e, McGazete ve McEğlence’ye kadar insan yaşamının bu¨tu¨n alanlarını yutmakta olan bir kafes.
Toplumun McDonaldlaştırılması kavramının temsil ettiği akılcılaşma su¨reci, modern yaşamın ihtiyaçlarına hızlı ve etkili yanıtlar sağlayan dört temel unsura dayanır: verimlilik, hesaplanabilirlik, öngöru¨lebilirlik ve denetim. Akılcılaşma tu¨m yaşam alanlarına hâkim olmakla kalmaz, yaşamın öncesine ve sonrasına da el atar: McDoğumlar ve McCenazeler, hep bu elden çıkmadır. Ancak akılcılaşma ister istemez kendi içinde akıldışılığı barındırmaktadır ve bu da insansızlaşmayı, insanlıktan çıkmayı getirir: Standart ebat ve lezzetteki patateslerin ardında korkunç bir çevre tahribatı; parlak renklerle döşenmiş bol ışıklı yemek salonlarının gerisindeki mutfakta muazzam bir emek sömu¨ru¨su¨; ekonomik, pratik, öngöru¨lemezliğin tehlikelerinden uzak aile sofralarında “benliğin sınırlandığı, duyguların denetlendiği, ruhun boyun eğdiği” bir du¨nya vardır. Yer yer sosyolojik incelemeden ziyade kara u¨topya hissi veren Toplumun McDonaldlaştırılması’nda Ritzer, teknolojiyi ku¨lliyen dışlamadan, nostaljik duygusallıklara kendini kaptırmadan, modern topluma sağlam bir eleştiri getiriyor. Kötu¨mser ama paniğe kapılmıyor: Bu yoldan dönu¨ş olduğuna inanmasa bile, McDonaldlaştırılmış toplumdan rahatsızlık duyanlar için pratik önlemler sunuyor. Belki de u¨ru¨nlerin u¨stu¨ne, yazarın önerdiği gibi bir uyarı yazısı koyarak başlanabilir işe: “DİKKAT!”
